حوضه آبريز درياچه اروميه با مساحت 51.801 کيلومترمربع شامل 3 استان آذربايجان غربي، شرقي و کردستان است..

روخانه‌هاي اين حوضه آبي به درياچه اروميه منتهي مي‌شود که اکنون اين درياچه در بدترين شرايط تاريخ خود قرار گرفته و تنها يک قدم با "مرگ" فاصله دارد.
عوامل مختلف طبيعي و انساني در رقم خوردن شرايط کنوني درياچه اروميه تأثير داشته‌اند که بر اساس مطالعات دانشگاه تبريز در سال 2020، عامل انساني (آنتروپوژنيک) نقش اصلي و تعيين‌کننده را در رقم خوردن شرايط فعلي درياچه اروميه داشته است؛ در اين مطالعات، نقش عوامل اقليمي بين 16 تا 35 درصد و نقش عامل انساني بين 65 تا 84 درصد ذکر شده است.
عوامل انساني که در رقم خوردن وضعيت اسفناک‌ امروز درياچه اروميه نقش داشته‌اند به ترتيب شامل سدسازي‌هاي متعدد در حوضه آبريز اين درياچه، ساخت بزرگراه شهيد کلانتري،‌ توسعه 270 هزار هکتاري اراضي کشاورزي است که البته بيشتر اين سدسازي‌ها نيز به منظور توسعه کشاورزي انجام شده و از 23 سد فعال در اين حوضه آبريز، کشاورزي در کاربرد 15 سد ديده شده است.
در واقع بايد گفت که ساخت سدهاي متعدد در حوضه آبريز درياچه اروميه و بسته شدن مسير ورودي رودخانه‌هاي ورودي به اين درياچه، نقش قطع رگ‌هاي حياتي درياچه اروميه را داشته و با وجود 23 سد فعال در حوضه آبريز درياچه اروميه طي ساليان متمادي و در صورتي که تجديدنظر جدي و قطعي براي اين سدها نشود، مرگ حتمي درياچه اروميه را شاهد خواهيم بود!
فقط يک لحظه تصور کنيد که امروز هيچ سدي در مسير روخانه‌هاي منتهي به درياچه اروميه وجود نمي‌داشت و تمام دبي اين روخانه‌ها به‌صورت مستقيم وارد اين درياچه مي‌شد! آيا در آن صورت حتي شاهد يک متر کاهش سطح آب درياچه اروميه مي‌بوديم؟!
يکي از اقدامات ستاد احياي درياچه اروميه در سال 1392، متوقف کردن 33 سد جديد در ‌دست اجرا (غير از 23 سد فعال فعلي!) يا مطالعه در حوضه آبريز درياچه اروميه بود که از ميان آنها چهار سد سيمينه، ليلان، ‌باراندوز و نازلو اهميت بيشتري داشتند.
با اين وجود، در حالي که درياچه اروميه در معرض خطر مرگ قرار دارد،‌ نمايندگان شهرهاي حاشيه اين درياچه سوداي گسترش کشاورزي را در حوضه راي‌گيري خود در سر دارند بدون آنکه به تاثير سدسازي‌‌ها بر حوضه آبريز درياچه اروميه و پيامدهاي آن نيم‌نگاهي داشته باشند، از اين اقدام ستاد احياي درياچه اروميه گلايه دارند.
در ادامه به بررسي 23 سد فعالي که در حوضه آبريز درياچه اروميه، نفس اين درياچه را به شماره انداخته، مي‌پردازيم:
1. سد زولا
سد مخزني زولا در 15  کيلومتري شمال غرب شهر سلماس بر روي "رودخانه زولا چاي" واقع شده است، اين سد از نوع خاکي با هسته رسي بوده و به منظور تامين آب 9 هزار و 272  هکتار از اراضي کشاورزي منطقه و تأمين آب مطمئن شرب و صنعت شهرهاي سلماس و تازه شهر در فروردين ماه 1389  به بهره برداري رسيده است.مسير انتهايي "روخانه زولا چاي" به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي زولا چاي از سال 89 تا به امروز تقريبا صفر بوده است! در حال حاضر با ساخت اين سد، قسمت‌هاي انتهايي روخانه زلا چاي خشک شده و ديگر هيچ آبي از اين رودخانه فصلي به درياچه اروميه نمي‌رسد!
2. سد ساروق
سد مخزني ساروق(گوگردچي)که بر روي رودخانه "قراقيه" در 18کيلومتري شهرستان تکاب در جنوب استان آذربايجان‌غربي و در حوضه آبريز درياچه اروميه در سال 1388 احداث شده است.اين سد با هدف تأمين آب شرب و صنعت شهرستان تکاب به ميزان 10 ميليون مترمکعب در سال و نيز تأمين آب 5500 هکتار از اراضي کشاورزي اين شهرستان به ميزان 41 ميليون مترمکعب در سال احداث شد.مسير انتهايي "روخانه قراقيه" هم به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه قراقيه از سال 88 تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 3. سد شهرچاي
شهرچاي يک سد خاکي ـ سنگريزه‌اي در بالادست شهر اروميه است که بر رودخانه شهرچاي احداث شده است! هدف عمده ساخت اين سد  با حجم مخزن 221 ميليون مترمکعب، تأمين آب مورد نياز شرب و صنعت اروميه و تأمين نياز آب کشاورزي اراضي واقع در پايين دست سد شهرچاي است.رودخانه شهرچاي يکي  از چهار رود مهم تغذيه‌کننده درياچه اروميه است که ساخت اين سد نيز ورودي آب از اين محل به درياچه را به حداقل رسانده است.
4. سد شهيد کاظمي
سد شهيد کاظمي بوکان در سال 1350 بر روي رودخانه زرينه‌رود تأسيس شده است. اين سد که حجم مخزني معادل 762 ميليون مترمکعب دارد با هدف تأمين آب کشاورزي، شرب و برق منطقه در  جنوب شرقي استان آذربايجان غربي و شمال استان کردستان و در حوضه آبريز درياچه اروميه احداث شده است.مسير انتهايي "روخانه زرينه‌رود" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي زرينه رود از سال 1350 تا به امروز تقريبا صفر بوده است! 
5. سد ماکو(بارون)
سد ماکو (بارون) يکي از بزرگ‌ترين سدهاي استان آذربايجان‌غربي است که بر روي رودخانه "زنگمار" و در نزديکي روستاي بارون در شهرستان چالدران و در حوضه آبريز درياچه اروميه احداث شده‌ است؛ گنجايش اين سد 140 ميليون متر مکعب است و پنجمين سد بزرگ استان آذربايجان غربي شناخته مي‌شود.مسير انتهايي رودخانه "زنگمار" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه زنگمار از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است! 
6. سد مهاباد
سد مهاباد نيز يکي از سدهاي حوضه آبريز درياچه اروميه است که بر روي رودخانه مهاباد در شهر مهاباد ساخته شده‌ است؛ اين سد جزو 10 سد پرآب کشور است و در حالت کلي مجموع حجم کل ورودي ساليانه آن معادل 339/304 ميليون مترمکعب است.مسير انتهايي رودخانه "مهاباد" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه مهاباد از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است! 
7. سد سيلوه
سد سيلوه يک سد خاکي است که بر روي "رود لاوين" در نزديکي روستاي سيلوه در شهرستان پيرانشهر استان آذربايجان غربي و در حوضه آبريز درياچه ارميه ساخته شده است. هدف اوليه ساخت سد انتقال ميان‌حوضه‌اي به منظور کشاورزي بود اما با توجه به شرايط درياچه اروميه، انتقال آب از حوضه زاب کوچک به حوضه درياچه اروميه جهت احياي درياچه و آبياري 9400 هکتار زمين کشاورزي نيز جزو اهداف آن قرار گرفت.حجم مخزن اين سد، 84 ميليون مترمکعب است.
8. سد آغ‌چاي
سد مخزني آغ‌چاي بر روي رود آغ چاي در شهرستان چايپاره در شمال استان آذربايجان غربي و در حوضه آبريز درياچه اروميه ساخته شده‌ است.اين سد بزرگترين سد قوسي خاکي کشور و بزرگترين سد مخزني استان آذربايجان غربي است که 200 ميليون مترمکعب گنجايش دارد.مسير انتهايي رودخانه "آغ چاي" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه آغ چاي از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 9. سد حسنلو
سد حسنلو در استان آذربايجان غربي و شمال شهر نقده در حد فاصل رودخانه گدار و درياچه اروميه بر روي رودخانه گدارچاي قرار دارد. حجم مخزن و حجم تنظيمي آن به ترتيب 99 و 93 ميليون مترمکعب است.مسير انتهايي رودخانه "گدارچاي" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه گدارچاي از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 10. سد سلماس(دريک)
سد دريک در 15 کيلومتري غرب شهرستان سلماس بر روي رودخانه دريک در حوضه آبريز درياچه اروميه که از کوه‌هاي مرزي ايران و ترکيه سرچشمه مي‌گيرد، ساخته شده‌ است.اين سد که در سال 1389 به بهره‌برداري رسيده است، حجم مخزن 22 ميليون مترمکعبي دارد و هدف از احداث اين سد، تأمين آب زراعي 6000 هکتار از اراضي دشت سلماس، بهبود سيستم آبياري اراضي پايين دست سد و پرورش ماهي است
مسير انتهايي رودخانه "دريک" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه دريک از سال 89 تا به امروز تقريبا صفر بوده است! 
11. سد شهيد قنبري
سد خاکي شهيد قنبري ماکو از نوع هسته رسي با صرف اعتباري بالغ بر بيش از 250 ميليارد ريال در 9 کيلومتري شمال غرب شهرستان ماکو بر روي رودخانه ساري سو در حوضه آبريز درياچه اروميه در سال 1386 احداث شده است. ظرفيت مخزن اين سد 26 ميليون و 500 هزار متر مکعب و حجم مفيد آن 25 ميليون و 300 هزار متر مکعب است. اين سد قادر است سالانه 28 ميليون و 700 هزار متر مکعب آب را براي استفاده به هنگام تنظيم کند.مسير انتهايي رودخانه "ساري سو" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه ساري سو از سال 86 تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 12. سد ده گرجي اشنويه
اين سد با حجم مخزن 70 ميليون مترمکعب بر روي رودخانه چيرآباد ساخته شده است.مسير انتهايي رودخانه "چيرآباد" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه چيرآباد از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 13. سد سنجاق
اين سد که بر روي سرشاخه‌هاي سيمينه‌رود ساخته شده است، گنجايش 600 هزار مترمکعب دارد و با آب ذخيره شده در اني سد، در اختيار بخش کشاورزي قرار خواهد گرفت. اين سد خاکي که در سال 1388 به بهره‌برداري رسيده است، در 30 کيلومتري شمال شرقي شهرستان مهاباد ساخته شده  وهدف آن آبياري اراضي کشاورزي در پايين دست از طريق کنترل سيلاب است.مسير انتهايي رودخانه "سيمينه‌رود" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه سيمينه‌رود از سال 88 تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 14. سد هريس
سد هريس که از نوع خاکي بوده و داراي مخزني با گنجايش 5 ميليون متر مکعب آب است که نقش اساسي در کنترل سيلاب‌ها و آبياري 800 هکتار از اراضي منطقه دارد. سد هريس در شهرستان هريس در استان آذربايجان شرقي قرار دارد و در سال 1376 به بهره‌برداري رسيده است.
15. سد کانسپي
اين سد با ظرفيت 27.3 ميليون مترمکعب آب بر روي رودخانه کانسپي در حوضه آبريز درياچه اروميه و منطقه‌اي مرزي به همين نام احداث شده‌ است که از رود شهرچاي اروميه سرشاخه‌ مي‌گيرد. کارکرد اصلي که براي اين سد تعريف شده است، کشاورزي است.
16. سد احمدآباد
سد مخزني »احمدآباد« شهرستان تکاب با هدف تامين آب مورد نياز اراضي زراعي احداث شده است. گنجايش اين سد 670 هزار مترمکعب است که قادر است 5 ميليون و 900 هزار مترمکعب جريان آب را تنظيم کند.
17. سد ارس 2
سد مخزني ارس 2 شهرستان پلدشت با هدف تامين آب جهت آبياري اراضي کشاورزي و تبديل اراضي باير و مراتع منطقه به اراضي کشاورزي در حاشيه مرزي رودخانه ارس احداث شده است.مسير انتهايي رودخانه "ارس" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه ارس از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 18. سد جلديان
سد مخزني جلديان با طول تاج 731 متر از نوع خاکي با هسته رسي است که بر روي رودخانه لاوين احداث شده است. حجم مخزن اين سد 203 ميليون مترمکعب است که با هدف تامين بخشي از آب مورد نياز طرح احياي درياچه اروميه، تامين آب 4680 هکتار از اراضي کشاورزي پيرانشهر و تامين آب شرب شهرستان پيرانشهر به ميزان 17 ميليون مترمکعب در سال احداث شده است.مسير انتهايي رودخانه "لاوين" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه لاوين از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 19. سد قيقاج
سد قيقاج با حجم مفيد 10 ميليون متر مکعب ذخيره آب و اعتبار بيش از 200 ميليون ريال ساخته شده احداث  شده است. اين سد با هدف تامين آب جهت آبياري دو هزار هکتار از اراضي کشاورزي دشت قيقاج  به بهره‌برداري رسيده است.
20. سد ورگيل
سد ورگيل سردشت در 17 کيلومتري شمال شهرستان سردشت و در نزديکي روستاي ورگيل با هدف جمع‌آوري و کنترل سيلاب‌ها و استفاده از آن در بخش کشاورزي احداث شده است.
21.  سد خراسانه بوکان
سد خراسانه از نوع خاکي با هسته رسي است و در مسير رودخانه سردر آباد و در شمال غربي بوکان احداث شده است.اين سد با هدف استفاده از ظرفيت آبي حوضه آبريز رودخانه سردرآباد ساخته شده است که با بهره برداري از آن آب کشاورزي منطقه تامين مي‌شود. 
سد خراسانه بوکان ظرفيت ذخيره‌سازي دو ميليون مترمکعب آب را دارد.مسير انتهايي رودخانه "سردرآباد" نيز به درياچه اروميه ختم مي‌شود و اين يعني با ساخت اين سد، سهم اين درياچه در آستانه مرگ از دبي طبيعي رودخانه سردرآباد از سال ساخت تا به امروز تقريبا صفر بوده است!
 22. سد دانالو
سد دانالو از نوع خاکي با هسته روسي است که در هفت کيلومتري شمال شهر ماکو در جوار روستاي دانالو احداث شده و حجم مخزن آن سه ميليون متر مکعب است. 
با بهره‌برداري از سد مخزني دانالو علاوه بر تامين آب کشاورزي در محدوده سد، از خسارت‌هاي ناشي از سيلاب‌هاي فصلي مسيل دانالو نيز جلوگيري مي‌شود.
23. سد بابا احمد(چالدران)
سد بابا احمد از نوع هسته رسي و حجم مخزن آن يک ميليون و 600 هزار مترمکعب است.اين سد با هدف بهره‌مند ساختن کشاورزان روستاهاي منطقه از آب کشاورزي و جلوگيري از خسارات ناشي از سيل در اين مناطق و تقويت آب سفره‌هاي زير‌زميني ساخته شده و افزون بر 700 هکتار از اراضي کشاورزي اين منطقه را آبياري مي‌کند.
بررسي اين سدها نشان مي‌دهد که کشاورزي کارکرد اصلي بيشتر آنهاست و اين سدها بر روي رودخانه‌هاي بزرگي مانند زرينه‌رود، سيمينه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچاي، نازلو و زولا و ... همگي در حوضه آبريز درياچه اروميه ساخته  شده‌اند!
به دليل ساخت اين سدها، حجم آبي که پيش از ساخت آنها به درياچه اروميه وارد مي‌شده است، اکنون به زمين‌هاي کشاورزي رفته يا در پشت مخزن سدها ذخيره مي‌شود و معمولاً در هر سال مقدار بسيار اندکي از آب برخي از اين سدها، سهم درياچه اروميه مي‌شود که همين مقدار اندک نيز تبخير مي‌شود!
اوضاع زماني خطرناک‌تر مي‌شود که بدانيم در حال حاضر، 51 سد جديد نيز در حوضه آبريز اروميه در حال تکميل يا مطالعه هستند که البته بر اساس مصوبات ستاد احيا از هرگونه عمليات عمراني درخصوص اين سدها فعلا جلوگيري شده است.
تا زماني که ديدگاه کلان کشور بر سدسازي بوده و برخلاف قوانين کشور که حقابه محيط زيست را بعد از شرب مي‌داند، حقابه درياچه‌ها و تالاب‌ها به کشاورزي و صنعت تعلق پيدا کند، نه تنها درياچه اروميه احيا نخواهد شد بلکه بايد شاهد باشيم که ساير تالاب‌ها و درياچه‌هاي بزرگ کشور نيز به همين سرنوشت مبتلا شوند!