محدثه نعيمي‌فرد

گروه دين و انديشه: يک جامعه‌شناس معتقد است: آسيب‌شناسي پياده‌روي اربعين به‌ معناي نفي يا زير سؤال بردن فلسفه نهضت اربعين نيست بلکه‌ به‌معناي تحقيق، تأمل و تفکر درباره آن است؛ بنابر شواهد موجود، اربعين در سال‌هاي اخير در جامعه ايران به شکلي که از رسانه رسمي دولتي تبليغ مي‌شود سويه مناسک‌گرايانه به خود گرفته است. 
هر رويداد و پديده اجتماعي در بستر جامعه‌شناسي نياز به شناخت، بررسي و رفع آسيب‌ها دارد. از آنجا که با گذشت زمان آيين سنتي و ديني پياده‌روي اربعين به يک پديده بزرگ اجتماعي تبديل شده است و هر ساله شاهد افزايش حضور زائران ايراني و غيرايراني در اين مراسم هستيم احتمال پررنگ‌تر شدن آسيب‌ها وجود دارد که ضروري است پيامدهاي مثبت و منفي اين رويداد عظيم را يافته و پس از بررسي درصدد رفع پيامدهاي منفي و آسيب‌هاي آن باشيم. از اين‌رو، با حسين حجت‌پناه، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه به گفت‌وگو پرداخته ايم که متن آن از نظر مي‌گذرد.
اربعين مانند هر پديده ديگري داراي ابعاد و ساحات متنوعي است و آسيب‌شناسي يکي از ابعاد آن به‌شمار مي‌رود. درباره آسيب‌شناسي اربعين کمتر صحبت شده است، در حالي که نپرداختن به آسيب‌ها و چالش‌هاي اربعين، هزينه‌ها و خسارات بسياري را به جامعه و مفهوم نهضت اربعين و عاشورا وارد مي‌کند. آسيب‌شناسي به‌ معناي نفي يا زير سؤال بردن فلسفه نهضت اربعين نيست بلکه‌ به‌ معناي تحقيق، تأمل و تفکر درباره آن است که بيشتر براي زندگي امروز و آينده ما مفيد واقع مي‌شود.
در بررسي پديده اربعين از منظر جامعه‌شناسي بايد به عينيات و پيامدها توجه ويژه داشته باشيم و نبايد پيش‌فرض‌هاي ذهني‌مان را در تحليل دخالت بدهيم. زماني که از آسيب سخن مي‌گوييم يعني براي ما مسئله‌اي به‌وجود آمده است و امروز اربعين مسائل اجتماعي مختلفي را به‌وجود آورده است که بايد به آن بپردازيم.
يکي از مهم‌ترين ارکان نهضت اربعين، رکن تربيتي است که در روند فرهنگ‌پذيري و جامعه‌پذيري کنشگراني که به اين نهضت اعتقاد دارند بايد دروني و نهادينه شود. همچنين، پياده‌روي اربعين مانند تمام پديده‌هاي فرهنگي جنبه نمادين نيز دارد و اتفاقاً نمادها در زندگي انسان‌ها مهم، مؤثر و نقش‌آفرين هستند.
درباره نمادين بودن پياده‌روي اربعين مسائلي مانند اينکه آيا ما الزاماً نماد اربعين را بايد به پياده‌روي تبديل کنيم؟ مطرح است، قطعاً و يقيناً پياده‌روي اربعين، در نگاه اول، نشانگان و استعاره‌هايي از يک جريان عاشقانه، اتحاد و همبستگي به سوي امام حسين(ع) را يادآوري مي‌کند، اما در جهاني زندگي مي‌کنيم که کليت آن، يک مبناي نابرابري دارد و از آنجا که مفاهيم اقتصادي عيني‌تر و ملموس‌تر است، براي همگان بيشتر موردقبول است، بنابراين يکي از موارد نابرابري در جهان امروز توزيع ثروت اقتصادي در جهان است که به شدت ناعادلانه است.
اربعين؛ راهي براي برونداد و رهايي از شرايط فاجعه‌بار جهان 
اين نابرابري اقتصادي صرفاً در محدوده اقتصاد باقي نمي‌ماند، راهپيمايي اربعين يک نماد و تمثيلي است از اينکه مردم مي‌خواهند با عشق و فهم نهضت حسيني به‌دنبال پيدا کردن راهي براي رهايي و برونداد از شرايط وخيم و فاجعه‌بار جهاني که در آن زندگي مي‌کنيم، چراکه همگي در يک شرايط و بستر يکسان در اين مسير قدم مي‌زنند. انسان براي رهايي از فرومايگي نيازمند درک مفهوم »کُلُّ يَومٍ عاشُوراءُ وَ کُلُّ أرْضٍ کَرْبَلا« است که بداند شرايط وخيم و دشوار جهان، خاص امروز نيست و همواره بوده و خواهد بود و تشويق، يادآوري و تذکر به اين درک، يکي از کارکردهاي پياده‌روي اربعين به‌شمار مي‌رود.
راهپيمايي اربعين اگر چنانچه آسيب‌شناسي نشود به مناسک‌گرايي تبديل مي‌شود که بنابر شواهد موجود، اربعين در سال‌هاي اخير در جامعه ايران به شکلي که از رسانه رسمي دولتي تبليغ مي‌شود سويه مناسک‌گرايانه به خود گرفته است.
مناسک‌گرايي به‌ معناي فراهم آوردن امکانات و لوازم انجام مناسک بدون در نظر گرفتن هدف غايي و فراموش کردن آن است. همان‌طور که پيش‌‌تر گفتيم، پياده‌روي اربعين، تذکر به فهم و درک درست از شرايط امروز جهان براي رهايي از آن تلقي مي‌شود که نيازمند ملزومات و امکانات مادي است.
گفتمان غالب رسانه‌هاي داخلي توجه و تمرکز بر امکانات و ملزومات پياده‌روي اربعين بدون درنظر گرفتن هدف غايي و اصلي آن است. يکي از شاخصه‌هاي اين ادعا، ترويج و فربه کردن مداحي در ايران است، مداحي احساسات انسان را برمي‌انگيزد که مانند برانگيخته شدن عقل انسان‌ها، امري لازم است، اما توجه بيش از اندازه به يک‌سو(احساسات و عواطف انساني) و غفلت از سوي ديگر(عقلانيت انسان) آسيب‌زاست. با تحليل محتواي برنامه‌هاي رسانه ملي به اين نکته خواهيم رسيد که حجم و فراواني برنامه‌هاي مداحي بيشتر از برنامه‌هاي بيانات تفکر و تأمل‌انگيز است.
شاخصه دوم آن است که راه امام حسين(ع) يعني گفتمان را گم کرديم، امام حسين(ع) حتي در روز عاشورا هم گفت‌وگويي بر مبناي استدلال و استتاج داشت که در متدها و روش‌هاي پژوهشي امروزه هم مورد تأييد است، اما متأسفانه در جامعه امروزمان براي پاسخ به پرسش‌ها وارد استدلال عقلايي نمي‌شويم و مونولوگ را جايگزين ديالوگ کرديم.
با بررسي پيشينه تاريخي منبر در امت اسلامي و ايران درمي‌يابيم که منبر محل مونولوگ سخنران نبوده و محلي براي پرسش و پاسخ و مطرح کردن انتقادات بوده است، اما در دهه‌هاي اخير، منبر اين ويژگي مثبت خود را از دست داده است.توجه به مناسک‌گرايي در راهپيمايي اربعين آسيب‌زاست، سوءاستفاده از راهپيمايي اربعين براي ارتقا و کسب جايگاه در يک سازمان و اداره دولتي ازجمله اين آسيب‌هاست.
 برخي از افراد براي معرفي خود به کابينه دولت براي وزارت، راهپيمايي اربعين را در سوابق شغلي خويش قيد کرده بودند، متأسفانه برخي از افراد که از سمت ادارات به پياده‌روي اربعين مي‌روند پس از بازگشت، مدعي پست و مقام شده و ترفيع درجه مي‌گيرند.
نبايد اجازه بدهيم تا اراده و ايمان قلبي افراد بين خود و خداي خويش باقي بماند و به ابزاري براي رسيدن به منافع مادي تبديل نشود زماني که افراد به‌واسطه ايمان قلبي خود صاحب نعمات دنيوي و جايگاه مي‌شود، اصالت ايماني خود را از دست مي‌دهند.
بازگشت به عقلانيت؛ راهي براي رهايي از آسيب مناسک‌گرايي پياده‌روي اربعين
دومين آسيب مناسک‌گرايي پياده‌روي اربعين، ضعف مديريتي مسئولان است. امام حسين(ع) براي کرامت و عزت انساني قيام کردند، اما متأسفانه چند سال است که ضعف مديريتي مسئولان کشوري باعث شده تا در مبادي مرزي به‌دليل کمبود امکانات و تراکم جمعيت در گرماي هوا بيماري‌هاي جسمي بي‌شماري براي زائران به‌وجود آيد، بنابراين مسئولان کشورمان که در رأس امور تصميم‌گيري براي برگزاري باشکوه زيارت پياده‌روي اربعين هستند، بايد از سطح مناسک‌گرايي فراتر رفته و مديران ارشد، بايد نسبت به آسيب‌هاي پيش‌ رو در پياده‌روي اربعين توجه لازم را داشته باشند.
سومين آسيب، مسائل زيست‌محيطي است. اولويت‌ها براي مسئولان فراموش شده است. سلامتي و بيماري مهم‌ترين مسئله در اين اجتماع عظيم انساني است. زمينه براي انتقال انواع و اقسام باکتري‌ها و ويروس‌ها از جمله ويروس آبله ميموني فراهم مي‌شود.
درباره پياده‌روي اربعين و اينکه چه گروه سني و افرادي با چه نوع بيماري‌هاي جسمي امکان مشارکت در اين اجتماع عظيم انساني را دارند بايد آگاهي‌بخشي شود. آيا همگان مي‌توانند به راهپيمايي اربعين بروند؟ مسلماً افراد مسن و داراي بيماري‌هاي زمينه‌اي يا آسيب‌پذير تحمل سختي‌ مسير پياده‌روي اربعين را ندارند.
به گزارش امانت به نقل از ايکنا،يکي ديگر از راهکارهاي برطرف شدن يا کاهش آسيب‌ها و حوادث ناشي از پياده‌روي اربعين و توجه به مناسک‌گرايي آن، دعوت به تفکر صحيح و بازگشت به عقلانيت است. امام حسين(ع) ادله‌هاي محکمه‌پسند براي دشمنان خود آوردند، اما آنان پاسخ شفاف و عقلايي نداشته زيرا تفکر نمي‌کردند و براي اينکه ادله درستي نمي‌آوردند دستور مي‌دادند تا هنگام سخنراني امام(ع) هلهله و ولوله برپا کنند تا صداي ايشان به گوش لشکريان دشمن نرسد.