گروه فرهنگي: مروري بر بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در حوزه کتاب کودک و نوجوان نشان ميدهد ايشان بر توليد محتواي خوب کنار افزايش تيراژ و دسترسي آسان تأکيد دارند. هرچه از دهه 60 و 70 فاصله ميگيريم، کتاب کودک و نوجوان عليرغم داشتن عناوين متعدد، از مشکلات گوناگوني رنج ميبرد؛ مشکلاتي که سبب شده است ادبيات کودک و نوجوان ايراني نحيفتر شود و نشر اين حوزه تن به حواشي براي گذراندن روزگار بسپارد.
نگاهي به بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در دهههاي مختلف نشان ميدهد که ايشان همواره بر رشد کيفي و کمّي ادبيات کودک و نوجوان ايران تأکيد داشتهاند. اين تأکيد در بيانات ايشان در ديدارها و سخنرانيهاي مختلف ديده ميشود. ايشان در بازديدهاي اخيرشان از نمايشگاه کتاب تهران نيز کنار توجه به حوزه بزرگسال، تأکيداتي در زمينه ادبيات و کتاب کودک و نوجوان نيز داشتهاند. بهنظر ميرسد مرور اهم موضوعات در اين حوزه از منظر ايشان، ميتواند در جهت تصميمگيري بهتر در وزارت فرهنگ دولت چهاردهم مفيد فايده باشد.
*چنبره کتابهاي ترجمه بر نشر ايران
کتاب کودک و نوجوان در سالهاي اخير با انباشتي از آثار ترجمه مواجه است؛ آثاري که از ليست کتابهاي پرفروش سايتهاي معتبر خارجي از قبيل آمازون، نيويورک تايمز و... انتخاب و روانه بازار نشر ايران ميشود؛ بهطوري که ميتوان گفت بازار کتاب کودک و نوجوان ايران هيچگاه بهاندازه يک دهه گذشته مسير آمد و شد کتابهاي ترجمهشده نبوده است. انبوه کتابهايي که از اين رهگذر وارد بازار نشر ايران ميشوند، عمدتاً با در نظر گرفتن صرفه اقتصادي براي ناشر و بازگشت سرمايه او، منتشر شدهاند. در شرايطي که سرمايهگذاري بر کتاب تأليفي براي ناشر پرريسک بهشمار ميآيد، بهترين گزينه انتخاب کتابهايي است که پيشتر امتحان خود را پس داده و توانستهاند مخاطبان آن طرف آب را بهسمت خود جلب کنند. در شرايطي که هيچ ضابطه و الزامي براي رعايت حق کپيرايت وجود ندارد، پرداختن حقالترجمه براي کتابي پرمخاطب، مطمئنترين راه براي سرمايهگذاري است، هرچند پيشتر وزارت فرهنگ وعده سامان دادن به اين بازار را داده بود، اما ترجمهها همچنان رونق بازار را در دست دارند.
گزارش نشر کودک و نوجوان در سال گذشته نشان ميدهد که مانند بسياري از سالهاي يک دهه گذشته، نشر کتابهاي ترجمهشده همچنان پررونق است و فاصله چنداني با تعداد کتابهاي تأليفي ندارد. بنا بر آمار اعلامشده؛ در سال گذشته تعداد 22 هزار و 888 عنوان کتاب در اين حوزه منتشر شده است که از اين تعداد، 13 هزار و 285 عنوان تأليفي و 9 هزار و 603 عنوان ترجمه بوده است. فاصله ميان تأليف و ترجمه در سال 1402 نسبت به سال قبل آن، کاهش پيدا کرده است؛ زيرا در سال 1401، 12 هزار و 475 عنوان کتاب منتشره تأليفي و هفت هزار و 488 عنوان ترجمه بوده است.
تأثير افزايش چشمگير اين دسته از عناوين در کتابفروشيها، بر مخاطب ايراني غير قابل انکار است. بررسيهاي ميداني تسنيم نشان ميدهد علاقه عمده نوجوانان به خريد و مطالعه کتابهاي غيرايراني است. آمار فروش فروشگاههاي بزرگ حکايت از افزايش اين ميل و قاعدتاً به حاشيه رانده شدن ادبيات ايراني دارد. تأثير سوء اين روند بر ادبيات ايراني و نويسنده ايراني نيز خود ناگفته پيداست، اين اقبال در حالي است که شرايط اقتصادي براي نويسندگان نيز همانند بسياري از مردم مطلوب نيست.
رهبر معظم انقلاب در حاشيه بازديد از سي و چهارمين دوره نمايشگاه کتاب تهران در مصاحبهاي فرمودند: بايد تا آنجا که امکانپذير است در زمينه توليد کتابهاي کودکان و نوجوانان متناسب با فرهنگ خودمان، تلاش شود تا از کتابهاي بيگانه بينياز شويم.
ايشان خطاب به مسئولان و نويسندگان اين عرصه فرمودند: روي مسئله کودکان هر ميزان ميتوانيد هم از لحاظ کمّيت و هم از لحاظ کيفيت کار کنيد تا بتوانيد کودکان و نوجوانان را جذب کنيد.
رهبر انقلاب ادامه دادند: هنوز داستانهاي خارجي مربوط به کودک بر مجموعه کارها غلبه دارد و اين خيلي عيب بزرگي است.
توجه به کيفيت کتاب کودک و نوجوان در ديگر بيانات رهبر معظم انقلاب نيز به چشم ميخورد. در نظر گرفتن حکمت اسلامي ايراني و خلق قصههاي خوب دو مؤلفهاي است که در اين بخش ميتوان به آن اشاره کرد. ايشان در ديدار جمعي از شاعران در نيمه رمضان سال 92، ميفرمايند: من يک توصيه ديگر هم دارم ـ که اينجا يادداشت کردهام ـ توجه به شعر کودک که متضمن مفاهيم حکمت اسلامي و حکمت سياسي باشد، بهنظر ما يکي از کارهاي لازم است و امروز يک مقداري جايش خالي است.
شعر کودک و کتاب کودک و نوجوان از جمله بخشهاي مهمي است که امروز مورد توجه است. شعرايي که توانايي دارند، زبان رسايي دارند، بايد مفاهيم حکمتآميز را، يعني حکمت اسلامي و ايراني را در شعرهاي فارسي بگنجانند. استعدادهاي جوان بايد پرورش پيدا کند. ما در بين جوانها استعداد زياد داريم و جوانها هم راحتتر ميتوانند حقايق را بپذيرند و اين حقايق را در بيان خودشان و در شعرِ خودشان منعکس کنند.
*شمارگان 2هزارنسخهاي کتاب براي جمعيت 15ميليوني
در سالهاي گذشته وجود مشکلات متعدد از جمله گراني و کمبود کاغذ، نوسان قيمت و افزايش قيمت ديگر مواد اوليه مورد نياز براي توليد کتاب، نبود ويترين مناسب و عدم دسترسي در برخي از مناطق کشور و... کنار رشد استفاده از شبکههاي اجتماعي و فضاي مجازي سبب شده است اقبال عمومي به کتاب کم و کمتر شود. کاهش شمارگان کتاب به جايي رسيده است که برخي از آثار با شمارگان 100 نسخه منتشر ميشود و در مواردي ناشر با انتشار تنها 20 نسخه، بازار را ارزيابي ميکند و پس از دريافت فيدبک مثبت، اقدام به انتشار نسخههاي بيشتر از کتاب ميکند.
*چاپ کتاب؛ صدقه جاريه
کاهش شمارگان کتاب در حوزه کودک و نوجوان نيز محسوس است؛ بهطوري که اگر در دهه 70 کتابي با 20 هزار نسخه چاپ ميشد، الآن در خوشبينانهترين حالت در دو هزار نسخه در دسترس قرار ميگيرد؛ در حالي اين تعداد از چاپ يک کتاب موفقيتآميز توصيف ميشود که تعداد کودکان و نوجوانان در کشور حدود 15 ميليون نفر است. رهبر معظم انقلاب چاپ کتاب را »صدقه جاريه« ميدانند:
يک وقتي در گذشته معمول بود که کساني از تجار و بازاريهاي مؤمن، مثل آقاي کوشانپور، پيدا ميشدند و کتابي را چاپ ميکردند و مجاني به طلاب ميدادند، اما الآن اين کارها نميشود، يا کم ميشود. چنانچه معلوم شد که کتاب خيلي خوبي هست، اين بايد چاپ بشود. هر اندازه خرج چاپ آن باشد، بايد جزء صدقات جاريه قرار بگيرد. شماها روشنفکريد و به اهميت اين کار آگاهيد؛ اين را ترويج کنيد. اگر مسئله کتابخواني جا افتاد، اين هم انجام خواهد شد. (ديدار با اعضاي هيئت تحريريه دفتر نشر فرهنگ اسلامي؛ 74/2/18)
با اين نگاه است که ايشان در بازديد از سي و چهارمين دوره نمايشگاه کتاب تهران ميفرمايند: ...ليکن با وجود اينها انسان ميبيند که هم تعداد عناوين کتاب بسيار زياد شده است؛ يعني فرض کنيد در سال 1401 تعداد کتابي که چاپ شده از مجموع چندين سال قبل از انقلاب بيشتر است اين خيلي چيز مهمي است. با اينکه اين همه مشکلات از نظر اقتصادي و امثال آن وجود دارد، اما عناوين کتاب بالا رفتهاست و در عين حال شمارگان چاپ کتاب نسبتاً پايين است.
افزايش تيراژ کتابها از جمله دغدغههاي ايشان در ادوار گذشته نيز بوده است:
تکليف بعدي اين است که کتابخواني بهعنوان يک سنت رايج دربيايد و همه در کشور کتابخوان بشوند... و کتاب به يک عده از افراد جامعه اختصاص پيدا نکند... بعضي از ناشران به من ميگفتند که؛ "ما تشکر ميکنيم از اينکه ميبينيم فرهنگ کتابخواني توسعه پيدا کرده است و مردم به کتاب تمايل بيشتري نشان ميدهند..."، البته اگر ما به آن حدي برسيم که مورد نظر من است، آن وقت بايستي تعداد کتابهايي که هربار چاپ ميشود، از دو هزار و پنج هزار و 10 هزار، به 200 هزار و 300 هزار برسد؛ يعني اينگونه بايستي کتاب در جامعه پخش بشود...، از 60 ميليون جمعيتي که امروز هستيم، تعداد کثيري هستند که اينها اهل کتاباند، اهل سوادند و بيشتر هم خواهند شد؛ رو به تزايد است. اگر همه کتابخوان بشوند، ما بايستي کتاب زيادي در دسترس اينها داشته باشيم. (مصاحبه با خبرنگار صداوسيما پس از بازديد از هفتمين دوره نمايشگاه کتاب تهران؛ 73/2/20)
*تخصيص يارانه کتاب براي بچهها
يکي از راهکارهايي که ارشاد دولت چهاردهم در جهت گسترش کتابخواني ميان قشر کودک و نوجوان ميتواند در نظر بگيرد، اعطاي يارانه ويژه اين گروه از مخاطبان است. استقبال کودکان و نوجوانان از نمايشگاههاي کتاب نشان ميدهد که در صورت دسترسي آسان و ويترين مناسب کنار بهرهمندي از يارانهها، ميتواند آنها را بهسمت خريد و مطالعه کتاب سوق دهد، اين در حالي است که در سالهاي گذشته عمده يارانههاي فصلي کتاب معطوف به گروه بزرگسال بود.
بايد امور تسهيل بشود، تا افراد بتوانند کتاب بخرند. بالاخره به کساني که اهلکتاباند، بايد يارانه داده بشود...، تا بتوانند کتاب تهيه کنند. (ديدار با برگزيدگان انتخاب کتاب سال؛ 72/10/7)
يکي از نکاتي که رهبر معظم انقلاب در خصوص ايجاد انس بيشتر کتاب ميان مردم تأکيد دارند، تبليغ و توزيع درست کتاب و دسترسي آسان آن ميان مردم است. توزيع نامناسب و عدم عدالت در اين زمينه، گاه دسترسي به يک کتاب را براي علاقهمندان سخت کرده است. هرچند در سالهاي اخير با گسترش کتاب الکترونيک تا حدودي اين موضوع برطرف شده است، اما توزيع همواره يکي از مشکلات اساسي ناشران و مخاطبان بوده است. از يک سو کمبود ويترين و از سوي ديگر، عدم تبليغ مناسب براي معرفي يک کتاب، سبب شده است گاه مخاطبان و علاقهمندان به کتاب، از انتشار آن بيخبر باشند.
*ترويج و تبليغ کتاب؛ حلقه گمشده نشر کودک و نوجوان
بهکارگيري نيروهاي خلاق و کارآمد در جهت ترويج کتاب در مراکز مختلف از جمله کتابخانههاي کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان، فرهنگسراها، کتابخانههاي عمومي کشور، رسانه ملي و... از ديگر حلقههاي گسترش فرهنگ کتابخواني ميان گروه کودک و نوجوان است. رهبر معظم انقلاب دراينباره ميفرمايند:
به گزارش امانت به نقل از تسنيم،يکي از حلقههاي مؤثر در هدايت کودکان و نوجوانان بهسمت کتابخواني، معلمان و مربياني هستند که در اين فضا فعاليت ميکنند.
ايشان در ديدار جمعي از مسئولان کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان، به اين موضوع اشاره کرده و فرمودهاند: پس نکته اوّل، در مورد اهميت کار بر روي کودکان و نوجوانان است. من به شما عرض کنم که شما مربّي عزيز، شما که در کتابخانه با کودک مواجه ميشويد، شما که قصّه ميگوييد، شما که کتاب ميفرستيد، شما که کتاب ميخوانيد و شما که در کار هنري و آفرينش هنري خودتان، آن کودک را مخاطب قرار ميدهيد، بدانيد که الآن درست روي نقطهي اصلي و اساسي حرکت ميکنيد. شما درست آن کاري را که بايد انجام گيرد انجام ميدهيد. آن کسي ميتواند از کار خود، شاد و خشنود و از رضاي الهي خاطرجمع باشد که خلأِ لحظه را پر کند. خلأِ لحظه اين است و شما اين خلأ را پُر ميکنيد. پس، اين نکته اوّل در مورد اهميت کار بر روي کودکان و نوجوانان است؛ يا بهتعبير بهتر، براي کودکان و نوجوانان است که در حقيقت براي آينده، براي خانوادهها، براي کشور و تاريخ است. (77/2/23)
تأکيدات ايشان در حالي است که در سالهاي گذشته گاه برخي از نيروهاي خلاق در اين زمينه از کار بيکار شده و جاي خود را به برنامهسازاني دادهاند که کمتر خلاقيتي در جهت ترويج کتاب دارند.