مساجد، خانههاي خدا روي زمين هستند که وقتي صداي اذان از آن به گوش ميرسد، هر دلي دگرگون ميشود؛ مساجد بهعنوان سنگري براي دلهاي مؤمنان و پاسدار ارزشهاي اسلامي، فقط محلي براي عبادت نيستند، بلکه نقطهاي براي تزکيه نفس و آگاهي بخشي به حساب ميآيند؛ هر يک از عناصر مسجد، بر تصويري از عالم رباني و روضه رضوان اشاره دارد و حقايق متعالي را نمايان ميسازد.
گنبد، بهعنوان بالاترين نقطه مسجد، همه مراتب وجود را در عالم هستي با پروردگار يکتا، مرتبط ميکند که رنگ سبز آن، سمبل اسلام و نفس مطمئنه است؛ گويي مناره، جايگاهي است که خداوند، کلام خود را در قالب اذان، از آنجا به گوش مردمان ميرساند؛ درست همانگونه که قرآن، انسان را به سوي خداپرستي رهنمون ميکند؛ ديوارهاي مسجد، با ساحت مبارکشان، زمينه عروج انسان را به سوي عالم بالا ميسر ميسازد و تزئينات داخلي همچون گچبري، کاشيکاري و مقرنسکاري، با نقوش پايانناپذير اسليمي و هندسي، عالم بيانتها و جاوداني ملکوت را به ياد انسان ميآورد؛ معماري ايراني اسلامي مساجد، از موضوعاتي بوده که هميشه مورد توجه قرار گرفته است و هربار درباره آن بخوانيم، نکته جديدي ميآموزيم؛ بر اين اساس با مريم قاسمي سيچاني، عضو هيئت علمي دانشگاه و کارشناس حوزه معماري به گفتوگو نشستيم که مشروح آن را در ادامه ميخوانيم:
*درباره معماري و سبک نخستين مساجد صدر اسلام توضيح دهيد.
قاسمي: وقتي اسلام ظهور پيدا کرد، اعراب چيزي تحت عنوان معماري نداشتند و بيشتر باديهنشين و ساکن چادرهايشان بودند؛ اسلام با ورود به سرزمينهاي ديگر از معماري آنها بهرهمند ميشود و در نتيجه، معماري مساجد، بر مبناي سنت بومي ساختوساز هر منطقه به همراه شرايطي که اسلام براي مسجد مشخص ميکند از جمله اينکه زمين آن غصبي نباشد، انجام ميشود؛ نخستين مسجد مسلمانان، مسجدالنبي (ص) در مدينه بود که با حداقل مصالح، تکنولوژي و هزينه ساخته ميشود و فضايي شبيه به حياط و يک فضاي سرپوشيده ستون دار را دارد، در واقع ساخت مساجد ديگر با الگوي اين مسجد که به اصطلاح شبستاني ناميده ميشود در جهان اسلام گسترش پيدا ميکند.
* معماري ايراني چطور به مساجد ورود پيدا کرد؟
قاسمي: در آن زمان ايران صاحب يکي از قويترين سبکهاي معماري جهان يعني معماري ساساني بوده و بهواسطه حکومت قدرتمندي که پشت آن قرار داشته، بناهايي همچون ايوان مدائن، آتشکده فيروزآباد و کاخ سروستان در آن ساخته شدهاند؛ با ورود اسلام به ايران و وجود هنرهايي همچون آجرکاري، گچبري، طلاکاري و نقرهکاري با مساجد عجين ميشود؛ در دوره اموي و عباسيان، معماري دچار افول زيادي شد و بناهاي شاخصي همچون مسجد جامع اموي که با روح اسلام نيز آنچنان تناسب ندارند در نقاطي همچون بغداد و دمشق که پايتخت بودند ساخته ميشدند و حالت شبستاني دارند که نمونه فاخر آن، مسجد جامع يزد است که از الگوي مسجد پيامبر (ص) در آن استفاده شده و يک فضاي شبستاني و سرپوشيده به همراه فضايي باز دارد.
* اوج مسجدسازي ايرانياسلامي متعلق به چه زماني بود؟
قاسمي: وقتي نخستين حکومتهاي ملي مذهبي همچون صفاريان در ايران شکل ميگيرند، تلاش ميکنند که روح ايراني را در فضاي حاکم وارد کنند و علاوهبر احياي زبان فارسي، آداب رسوم ايراني را نيز زنده کنند؛ آنها در بخارا، مقبرهاي به نام اميراسماعيل ساماني بنا کرده و در آن گنبدخانههاي ساساني را احيا ميکنند؛ در دوره آلبويه نيز هنر آجرکاري بسيار ظريفي به وجود ميآيد که با تلفيق با گچبري و زرق و برق هنر ايراني، تزئينات نابي را به وجود ميآورد.
در دوره سلجوقي، مسجد ايراني زاده ميشود و آنچه بهعنوان مسجد ايراني اسلامي در جهان ميشناسيم که داراي حياط مرکزي، چهار ايوانه و گنبدخانهدار است، متعلق به اين دوره است؛ در واقع بناهايي همچون مسجد جامع اصفهان با تغيير ساختار قبلي مسجد زاده ميشود و تولد مسجد ايرانياسلامي در مسجد جامع اصفهان است و بعد از آن اين سنت در مسجد جامع زواره و اردستان ادامه پيدا ميکند و افرادي همچون پروفسور آرتور آپهم پوپ، آمريکايي ايرانشناس که مقبرهاش در نزديکي پل خواجو است و کتاب سيري در هنر و معماري ايران را نوشته است، ميگويد که اوج مسجدسازي ايراني از دوره سلجوقي و از مسجد جامع اصفهان متولد شده و در دوران صفويه در مسجد جامع عباسي به اوج ميرسد، طوري که مسجد امام را باشکوهترين مسجد دنيا معرفي ميکند.
* مساجد علاوهبر محلي براي عبادت، کارکردهاي مهم ديگري نيز داشتهاند؟
قاسمي: شکلگيري اصفهان با مسجد جامع عباسي همراه بود و فضاي آن علاوهبر مسجد، بزرگترين دانشگاه، محل سياسي و حکومتي و حتي بزرگترين محل تجمع براي مردم محسوب ميشود؛ در کنار بحث قضاوت و داوري، موضوع آموزش است طوري که ميتوان گفت مساجد، کانون ايجاد مدارس و دانشافزايي بودهاند؛ مسجد جامع اصفهان، رويدادهاي فرهنگي زيادي را به خود ديده است، از ابنسينا تا ايجاد مکتبهاي فکري در اصفهان و ورود بزرگاني که از نقاط مختلف جهان براي علمآموزي به آنجا مراجعه ميکردند؛ در واقع مساجد، فضاهاي مختلف با کارکردهاي گوناگون فرهنگي، اجتماعي، سياسي داشتهاند.
* آيا معماري مدرن مساجد جديد از معماري اصيل ايراني اسلامي فاصله گرفته است؟
قاسمي: مساجد و فضاهاي مذهبي، بناهايي هستند معماري ايراني خود را شامل طاق و قوس، گنبدهاي سنتي را حفظ کردهاند؛ با اين وجود، نخستين مساجد معاصر در ايران يا به اصطلاح امروزي، توسط کامران ديبا ساخته شد؛ مسجد دانشگاه تهران نيز با شکل امروزي، شکل جديدي از مساجد را پايهگذاري کرد؛ در اصفهان، مسجدالمحمود در خانه اصفهان، جزو مساجدي است که در کتابي درباره شاخصترين مساجد معاصر جهان از آن نام بردهاند؛ مسجد جامع فولادشهر نيز جزو مساجدي است که با رشد معماري مدرن ساخته شده، الگوهايي از گذشته گرفته و در واقع با نوآوري همراه شده است.
* نقش مساجد در زندگي مردم امروز با گذشته دچار چه تغييراتي شده است؟
قاسمي: مسجد در هر جامعه بايد در بطن زندگي مردم باشد و در مساجد سنتي، اين اتفاق افتاده است، چراکه کانون اصلي محلات بوده است؛ در قديم، مهمترين بناهاي هر شهر مساجد جامع آن بودند و همه اموري که انسان به آن نياز داشت همچون بازار، مدرسه اطراف آن وجود داشت؛ امروزه، جامعه تبديل به يک جامعه شبه مدرن شده، معماري مدرن در آن پا گذاشته و عملکردهاي مدني جديدي همچون ادارات، کارخانهها در آن شکل گرفته است؛ يکي از مهمترين چالشهاي مساجد، اين است که ديگر جامع نيستند و کسي براي دانشافزايي، سياست و قضاوت به مسجد نميرود، بيشتر مساجد امروزي تنها به محلي براي برگزاري نماز تبديل شدهاند و افراد مسن بيشتر از نسل جوان در آن رفتوآمد دارند، در واقع بطن زندگي شهري و روابط اجتماعي در دل مساجد تعريف نميشود و اين مشکل نهتنها در ايران بلکه در ساير کشورهاي اسلامي و حتي ساير نقاط جهان نيز در حال ايجاد است؛ در اين راستا، متوليان و سياستگذاران اين حوزه ميتوانند در حوزه معماري مساجد و عملکردهاي آن، کاري انجام دهند که جذبکننده و همراه با اتفاقات و تغييرات جديد باشد.
به گزارش امانت به نقل از ايمنا،زماني مهمترين هنرمندان جهان آثار خودشان را در فضاهاي مذهبي به اشتراک ميگذاشتند، اما امروز وارد صنعت و موزهها شدهاند و اين باعث شده نقش عملکردي مساجد کمتر شود؛ ما در گذشته صادرکننده الگوهاي زيادي همچون چهارباغ به جهان بوديم، اما امروز تبديل به واردکننده شدهايم؛ روزگاري معماري مساجد ايراني، سمبل معماري جهان اسلام و نشاندهنده فرهنگ و تمدن بود، بهطوري که به قول دکتر اسلامي ندوشن، اگر کسي بخواهد اسلام را بشناسد با ديدن معماري مساجد، ميتواند روح اسلام را بشناسد؛ امروزه بعضي از آنها بناهايي هستند که بيشتر بر مبناي عملکرد ساخته شدهاند و از روح اسلام فاصله گرفتهاند.