کشاورزي آذربايجان‌غربي در عطش بي‌آبي ‌مي‌سوزد

نجيبه معصومي سراي

در ميان استان‌هاي کشور، آذربايجان‌غربي جايگاهي ممتاز و بي‌بديل در حوزه کشاورزي دارد؛ استاني که با بهره‌مندي از تنوع اقليمي، منابع خاکي حاصلخيز، موقعيت جغرافيايي استراتژيک و مرز مشترک با سه کشور همسايه (ترکيه، عراق و جمهوري آذربايجان)، از ديرباز به عنوان يکي از قطب‌هاي اصلي توليد محصولات کشاورزي و باغي ايران شناخته شده است.
اين استان با وسعتي بالغ بر 37 هزار کيلومتر مربع و بيش از يک ميليون و 200 هزار هکتار اراضي کشاورزي، سهمي چشمگير در تأمين امنيت غذايي کشور ايفا مي‌کند.از مجموع اراضي کشاورزي آذربايجان‌غربي، حدود 240 هزار هکتار به باغات ميوه اختصاص دارد که اين ميزان، استان را در رده نخست توليد محصولات باغي کشور، به‌ويژه در زمينه سيب درختي، انگور، گيلاس، آلبالو، گردو، زردآلو و بادام قرار داده است.
بر اساس آمار رسمي سازمان جهاد کشاورزي، اين استان با توليد سالانه بيش از 1/2 ميليون تن سيب درختي، سهمي بالغ بر 30 درصد از توليد اين محصول در کشور را به خود اختصاص داده و همواره نقش مؤثري در صادرات ميوه‌هاي سردرختي به کشورهاي همسايه و حوزه اوراسيا ايفا کرده است.در کنار باغداري، زراعت نيز جايگاهي ويژه در اقتصاد کشاورزي استان دارد توليد سالانه بيش از ? ميليون تن انواع محصولات زراعي، از جمله گندم، جو، چغندر قند، کلزا، سيب‌زميني و انواع صيفي‌جات، آذربايجان‌غربي را به يکي از قطب‌هاي تأمين مواد اوليه صنايع تبديلي کشاورزي کشور تبديل کرده است.
اين استان همچنين با دارا بودن بيش از 11 درصد از منابع آبي سطحي کشور، از جمله درياچه اروميه، رودخانه‌هاي زرينه‌رود، گدار، سيمينه‌رود و زولا، براي سال‌ها به عنوان منطقه‌اي پرآب و مناسب براي کشاورزي آبي شناخته مي‌شد.
خشکسالي، تهديد جدي براي کشاورزي آذربايجان‌غربي
اما با وجود اين ظرفيت‌هاي ارزشمند، آذربايجان‌غربي در سال‌هاي اخير با چالش جدي کم‌آبي و کاهش منابع آب‌هاي زيرزميني مواجه شده است، خشک‌سالي‌هاي متوالي، برداشت بي‌رويه از چاه‌ها، تغيير الگوي کشت و مهم‌تر از همه بحران درياچه اروميه، زنگ خطر را براي کشاورزي اين استان به صدا درآورده‌اند افت سطح آب سفره‌هاي زيرزميني، کاهش دبي رودخانه‌ها و شور شدن خاک‌ها در برخي مناطق، آينده اين مزيت راهبردي را با تهديد مواجه کرده است.بنابراين طبق گفته کارشناسان در حوزه کشاورزي براي حفظ جايگاه کشاورزي آذربايجان‌غربي و استمرار فعاليت‌هاي توليدي آن، بايد به سمت بهره‌برداري پايدار، تغيير الگوي کشت، استفاده از روش‌هاي نوين آبياري و توسعه کشت گلخانه‌اي حرکت کرد.
ترويج کشاورزي هوشمند، افزايش بهره‌وري منابع و اجراي دقيق طرح‌هاي مديريت منابع آب، مي‌تواند کشاورزي اين استان را از تهديد خشکسالي و کم‌آبي نجات داده و به الگويي ملي براي سازگاري با تغييرات اقليمي تبديل سازد.در چنين شرايطي، توجه به برنامه‌ريزي علمي، تقويت زيرساخت‌هاي تحقيقاتي و حمايت واقعي از کشاورزان، بيش از هر زمان ديگري ضرورت يافته و در دستور کار نهادهاي ذي‌ربط قرار گرفته است.آذربايجان‌غربي همچنان ظرفيت تبديل شدن به پايلوت کشاورزي پايدار ايران را دارد، به شرط آنکه با نگاهي آينده‌نگر و تعهدي عملي، راهکارهاي علمي به مرحله اجرا درآيد.
کاهش منابع آبي، زنگ خطري براي توليد محصولات زراعي آذربايجان‌غربي
علي ديانتي، سرپرست سازمان جهاد کشاورزي آذربايجان‌غربي با اشاره به تداوم شرايط خشکسالي و کاهش ذخاير آبي استان گفت: کاهش منابع آبي در سال‌هاي اخير به افت محسوس کمي و کيفي محصولات زراعي در مناطق مختلف استان منجر شده، اما تاکنون ارزيابي دقيقي از تأثيرات آن صورت نگرفته است.
وي اظهار کرد: با توجه به کاهش چشمگير حجم آب سدهاي بوکان و مهاباد در سال زراعي 1404 – 1403 پيش‌بيني مي‌شود عملکرد محصولات زراعي در شهرستان‌هاي تحت پوشش اين سدها حدود 40 درصد کاهش يابد اين موضوع هشداري جدي براي بخش کشاورزي استان به ويژه در مناطق پايين‌دست اين سدهاست.
ديانتي با بيان اينکه تغييرات اقليمي و کم‌بارشي شمال استان را نيز به شدت متاثر ساخته است افزود: محصولات زراعي ديم به‌ويژه غلات، در مناطق شمالي استان بيشترين کاهش برداشت را تجربه کرده‌اند و در اراضي پاياب سدها نيز به دليل عدم تأمين به‌موقع آب، سطح زير کشت و توليد محصولاتي مانند کلزا با افت قابل توجهي مواجه بوده است.
جايگزيني کشت آب‌بر با کم‌آب؛ راهکار عبور از بحران کشاورزي
وي ادامه داد: براي مديريت بهتر منابع آبي در مزارع چغندرقند، اقداماتي نظير تغيير آرايش کاشت از الگوي مرسوم به آرايش متراکم 25 در 50 (که منجر به کاهش 30 درصدي مصرف آب مي‌شود) و همچنين استفاده از سيستم‌هاي نوين آبياري تيپ و تلفيق آن با روش‌هاي سنتي اجرا شده است اين روش‌ها در مجموع مي‌تواند تا ?? درصد مصرف آب را در مزارع چغندرقند کاهش دهد همچنين استفاده از روش کشت نشايي به عنوان راهکاري ديگر در دستور کار قرار گرفته است.
ديانتي در ادامه از اجراي برنامه‌هاي جايگزيني کشت محصولات آب‌بر با محصولات کم‌مصرف خبر داد و گفت: کاهش سطح زير کشت محصولات پرمصرفي مانند يونجه و جايگزيني آن با علوفه‌هاي مقاوم به کم‌آبي مانند ارزن، تريتيکاله و سورگوم در دستور کار قرار گرفته است و علاوه بر اين، توسعه کشت‌هاي پاييزه مانند غلات، کلزا و جو به‌جاي محصولات بهاره نيز يکي ديگر از محورهاي مديريت مصرف آب در بخش کشاورزي استان محسوب مي‌شود.
سرپرست جهاد کشاورزي آذربايجان‌غربي با تأکيد بر لزوم فرهنگ‌سازي و آموزش کشاورزان در زمينه مديريت منابع آبي گفت: اگرچه اجراي طرح‌هاي فني و الگوي کشت در اولويت قرار دارد، اما موفقيت اين طرح‌ها نيازمند همکاري، آموزش و همراهي فعال بهره‌برداران بخش کشاورزي است و همچنين استفاده از تکنولوژي‌هاي نوين و سامانه‌هاي هوشمند آبياري مي‌تواند نقش موثري در عبور از بحران فعلي ايفا کند.
تنش آبي آذربايجان‌غربي در فصل بهره‌برداري پيش‌رو
مجيد رستگاري مديرعامل آب منطقه‌اي آذربايجان‌غربي ، با اشاره به وضعيت بارش‌هاي استان گفت: ميزان بارش استان در سال آبي جاري به 274/4 ميلي‌متر رسيده است که نسبت به سال آبي گذشته 31 درصد کاهش و نسبت به متوسط درازمدت 16 درصد کاهش داشته است.وي افزود: با توجه به تغيير الگوي بارش‌ها، کاهش بيش از 80 درصدي ذخاير برفي در اسفند ماه و کمبود ذخاير آبي سدهاي مخزني مهاباد و بوکان، احتمال تنش آبي در فصل بهره‌برداري پيش رو بسيار زياد است.
رستگاري گفت: براساس آماربرداري‌هاي دور سوم، ميزان مصرف آب استان به 3/3 ميليارد متر مکعب رسيده که از اين مقدار 91 درصد، معادل 2/9 ميليارد متر مکعب مربوط به بخش کشاورزي است که اين نشان‌دهنده وابستگي بالاي استان به منابع آب در بخش کشاورزي است که مديريت مصرف آب در اين بخش را ضروري مي‌کند.وي در خصوص روند مصرف آب زيرزميني اظهار داشت: مصرف آب از منابع زيرزميني استان تقريباً ثابت مانده و تابع شرايط آب و هوايي سالانه است؛ در سال‌هاي پر بارش برداشت از چاه‌ها کاهش و در سال‌هاي خشک افزايش مي‌يابد بنابراين مصرف آب زيرزميني در شرايط عادي پايدار است، اما حفظ منابع زيرزميني امري حياتي است.رستگاري گفت: از مجموع 32 آبخوان استان، پنج آبخوان در وضعيت آزاد و سه آبخوان بحراني و مابقي در وضعيت ممنوعه قرار دارند که اين شرايط ضرورت مديريت هوشمندانه منابع زيرزميني را بيشتر مي‌کند.
به گزارش امانت به نقل از اروم نيوز،رستگاري با بيان مهم‌ترين عوامل هدررفت آب در کشاورزي اظهار داشت: کاهش بارندگي و خشکسالي، الگوي نامناسب کشت محصولات پرمصرف و روش‌هاي آبياري سنتي از مهم‌ترين دلايل هدررفت منابع آبي استان است.وي در پايان درباره وضعيت سدهاي استان گفت: حجم ذخيره آب در 14 سد مخزني استان معادل 48 درصد ظرفيت و برابر با 939 ميليون متر مکعب است.